Ngày 7/7/2025, chính quyền Tổng thống Donald Trump công bố khung thuế quan mới áp dụng cho hàng hóa nhập khẩu từ các quốc gia ASEAN, trong đó Lào (40%), Myanmar (40%), Campuchia (36%), Thái Lan (36%), Indonesia (32%) hay Malaysia (25%). Việt Nam đang giữ được lợi thế tương đối trong khu vực khi mức 20% đang thấp hơn các nước trong khu vực Đông Nam Á và thấp hơn nhiều so với mức 46% trước đây.

Tuy nhiên, bên cạnh thuế đối ứng, Mỹ còn áp dụng thuế “ngành” (sectoral tariffs) và thuế “trung chuyển” (transshipment tariffs) với mức áp thuế lên tới 40% đối với mọi sản phẩm được trung chuyển qua Việt Nam từ một quốc gia thứ ba (transshipping), một biện pháp nhằm ngăn chặn tình trạng “lách thuế” để xuất khẩu vào Mỹ. Chính sách thuế quan này không chỉ là thách thức lớn đối với các ngành xuất khẩu chủ lực của Việt Nam mà còn mở ra cơ hội để tái cấu trúc chuỗi cung ứng và nâng cao vị thế cạnh tranh trong bối cảnh thương mại toàn cầu đầy biến động.

1. Thuế “ngành” – Công cụ thương mại mới và cơ chế vận hành

Thuế “ngành” là một công cụ đặc thù trong chính sách thương mại của chính quyền Trump, khác biệt hoàn toàn với thuế đối ứng áp dụng chung cho hàng hóa của một quốc gia. Theo đó, loại thuế này nhắm vào các ngành cụ thể dựa trên các yếu tố như nguy cơ chuyển tải, thâm hụt thương mại, hoặc mức độ cạnh tranh của ngành. Một số ngành phải chịu thuế ngay lập tức với mức 25-50%, trong khi các ngành khác đang trong giai đoạn điều tra, với thời hạn kết thúc dự kiến sau ngày 1/8/2025. Kinh nghiệm của Anh cho thấy nước này đã ký thỏa thuận với Mỹ, đạt mức thuế cơ bản 10% và miễn thuế cho một số ngành trong hạn ngạch, nhưng vẫn phải đàm phán riêng về thuế ngành. Điều này cho thấy thuế ngành không thuộc khuôn khổ thuế đối ứng mà được xử lý riêng, thường thông qua các thỏa thuận song phương.

Cơ chế vận hành của thuế ngành dựa trên phân tích chi tiết từng ngành, tập trung vào nguồn gốc nguyên liệu, tỷ lệ nội địa hóa, và mức độ thâm hụt thương mại.

2. Tác động của chính sách thuế của Hoa Kỳ đến các ngành xuất khẩu chủ lực của Việt Nam

Mức thuế đối ứng 20%, giảm từ mức đề xuất ban đầu 46% vào tháng 4/2025, là một thắng lợi lớn, và sẽ là lợi thế lớn cho Việt Nam, giúp hàng hóa Việt duy trì sức cạnh tranh tại thị trường Mỹ – nơi chiếm hơn 30% kim ngạch xuất khẩu (119,5 tỷ USD năm 2024). So với các đối thủ ASEAN như Thái Lan (36%), Malaysia (25%), hay Campuchia (36%), Việt Nam có lợi thế rõ rệt trong các ngành điện tử, dệt may, đồ gỗ, và thủy sản. Tuy nhiên, thuế ngành và thuế trung chuyển là những rủi ro tiềm tàng, có thể làm tăng giá sản phẩm và đẩy đơn hàng sang các đối thủ khu vực như Ấn Độ, Bangladesh, hay Thái Lan.

Ngành điện tử, với kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ đạt 35 tỷ USD năm 2024, là trụ cột kinh tế của Việt Nam, nhờ sự đầu tư của các tập đoàn lớn như Samsung và Intel. Mức thuế đối ứng 20% giúp Việt Nam vượt trội so với Thái Lan (36%) và Malaysia (25%), nhưng nguy cơ từ thuế ngành 25-50% là rất lớn, đặc biệt với các sản phẩm linh kiện bán dẫn phụ thuộc vào nguyên liệu từ Trung Quốc. Nếu không minh bạch hóa chuỗi cung ứng, giá sản phẩm điện tử Việt Nam có thể tăng, khiến các tập đoàn chuyển đơn hàng sang Thái Lan, nơi có tỷ lệ nội địa hóa linh kiện cao hơn nhờ các cụm công nghiệp phát triển. Malaysia, với nền tảng sản xuất chip bán dẫn mạnh, cũng là mối đe dọa nếu Việt Nam không nâng cấp năng lực sản xuất.

Ngành dệt may, chiếm 16% kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ (khoảng 19 tỷ USD năm 2024), đang cạnh tranh gay gắt với Ấn Độ, Bangladesh, và Campuchia. Thuế đối ứng 20% giúp Việt Nam vượt xa Campuchia (36%), nhưng sự phụ thuộc vào 60% nguyên liệu vải từ Trung Quốc khiến ngành này dễ bị áp thuế ngành hoặc thuế trung chuyển. Điều này có thể làm tăng giá sản phẩm, đẩy các đơn hàng sang Ấn Độ – quốc gia có nguồn cung vải nội địa và lao động giá rẻ, với kim ngạch xuất khẩu dệt may sang Mỹ đạt 7 tỷ USD năm 2024. Bangladesh, dù không thuộc ASEAN, cũng là đối thủ mạnh nhờ chi phí sản xuất thấp. Nếu Việt Nam không giảm phụ thuộc vào nguyên liệu Trung Quốc, thị phần dệt may có nguy cơ bị thu hẹp.

Ngành gỗ, với Việt Nam là nhà xuất khẩu lớn thứ hai sang Mỹ (sau Trung Quốc), hưởng lợi từ thuế đối ứng thấp hơn Indonesia (32%). Tuy nhiên, yêu cầu minh bạch nguồn gốc gỗ, đặc biệt khi Việt Nam nhập một phần gỗ từ Trung Quốc hoặc các nguồn không rõ ràng, khiến ngành này dễ bị áp thuế ngành. Ấn Độ, với nguồn gỗ nội địa dồi dào và kim ngạch xuất khẩu đồ gỗ sang Mỹ tăng 15% năm 2024, đang nổi lên như một đối thủ lớn. Thái Lan, dù quy mô nhỏ hơn, cũng có lợi thế nhờ các đồn điền cao su bền vững, có thể thu hút các đơn hàng nếu Việt Nam không kiểm soát tốt nguồn gốc gỗ.

Ngành thủy sản, đặc biệt tôm và cá tra, là thế mạnh của Việt Nam, với kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ đạt 14 tỷ USD năm 2024. Thuế đối ứng 20% giúp Việt Nam vượt xa Thái Lan và Indonesia, nhưng thuế ngành có thể làm tăng giá sản phẩm, tạo cơ hội cho Ấn Độ – quốc gia đang mở rộng thị phần thủy sản tại Mỹ với tốc độ tăng trưởng 12% mỗi năm. Việc đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng và minh bạch nguồn gốc sẽ là yếu tố quyết định để duy trì lợi thế cạnh tranh.

3. Tác động kinh tế và xã hội

Chính sách thuế quan mới của Mỹ không chỉ ảnh hưởng đến các doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam mà còn tác động ngược lại người tiêu dùng Mỹ. Theo đó, nếu thuế ngành 25-50% được áp dụng nghiêm ngặt, giá hàng hóa trên các nền tảng trực tuyến, hoặc bán lẻ tại Mỹ sẽ tăng đáng kể, làm giảm sức mua trong bối cảnh lạm phát vẫn là mối lo. Các doanh nghiệp Mỹ nhập khẩu từ Việt Nam có thể phải giảm biên lợi nhuận hoặc cắt giảm chi phí, dẫn đến nguy cơ sa thải lao động, ảnh hưởng đến thị trường việc làm nội địa Mỹ.

Tại Việt Nam, nếu không kiểm soát tốt nguồn gốc hàng hóa, các doanh nghiệp xuất khẩu có thể đối mặt với chi phí tăng vọt, mất đơn hàng, hoặc bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu. Xuất khẩu chiếm 85% GDP, và các ngành thâm dụng lao động như dệt may, đồ gỗ, và thủy sản đóng vai trò quan trọng trong việc tạo việc làm cho hàng triệu lao động. Nếu các ngành này bị ảnh hưởng bởi thuế ngành, mục tiêu tăng trưởng GDP 8% trong năm 2025 sẽ khó đạt, đồng thời gây ra hệ lụy về an sinh xã hội, đặc biệt ở các khu vực nông thôn nơi lao động dệt may và thủy sản chiếm tỷ lệ cao.

4. Cạnh tranh khu vực và cơ hội chiến lược

So với các đối thủ khu vực, Việt Nam có lợi thế từ mức thuế đối ứng 20%, thấp hơn đáng kể so với Thái Lan (36%), Malaysia (25%), và Campuchia (36%). Tuy nhiên, thuế ngành có thể làm xói mòn lợi thế này nếu Việt Nam không hành động kịp thời. Thái Lan, với năng lực nội địa hóa cao trong ngành điện tử, đang thu hút đầu tư từ các tập đoàn như TSMC, có thể vượt Việt Nam nếu các doanh nghiệp Việt không nâng cấp chuỗi cung ứng. Ấn Độ, với nguồn cung nguyên liệu nội địa dồi dào trong dệt may và đồ gỗ, đang mở rộng thị phần tại Mỹ, đặc biệt nhờ chi phí lao động thấp và chính sách hỗ trợ xuất khẩu mạnh mẽ. Bangladesh, dù không thuộc ASEAN, cũng là mối đe dọa trong ngành dệt may nhờ chi phí sản xuất cạnh tranh.

Để tận dụng mức thuế đối ứng 20% và giảm thiểu rủi ro từ thuế ngành, Việt Nam cần triển khai chiến lược đồng bộ. Trước hết, việc minh bạch hóa chuỗi cung ứng là yếu tố sống còn, đặc biệt trong các ngành điện tử và dệt may, nơi nguy cơ trung chuyển từ Trung Quốc bị Mỹ giám sát chặt chẽ. Đầu tư vào công nghệ blockchain để truy xuất nguồn gốc hàng hóa, kết hợp với tăng cường kiểm tra hải quan và hợp tác với các cơ quan Mỹ trong xác minh xuất xứ, sẽ giúp tránh thuế trung chuyển 40% và xây dựng lòng tin với các đối tác như Apple hay Intel. Điều này không chỉ giúp duy trì thị phần tại Mỹ mà còn tạo lợi thế trước Thái Lan và Malaysia trong ngành điện tử.

Thứ hai, Việt Nam cần thành lập một tổ đàm phán chuyên trách để thương lượng miễn giảm thuế ngành cho các lĩnh vực chủ lực như dệt may, thủy sản, và đồ gỗ. Kinh nghiệm đàm phán của Anh cho thấy việc đàm phán riêng về thuế ngành có thể mang lại các hạn ngạch miễn thuế hoặc giảm thuế, giúp giữ giá sản phẩm cạnh tranh trước Ấn Độ và Bangladesh. Việc tận dụng quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với Mỹ sẽ là cơ hội để Việt Nam thúc đẩy các cuộc đàm phán này.

Thứ ba, đa dạng hóa thị trường xuất khẩu là giải pháp dài hạn để giảm phụ thuộc vào Mỹ. Các hiệp định thương mại tự do như EVFTA, CPTPP, và RCEP mở ra cơ hội tiếp cận các thị trường EU, Nhật Bản, và Hàn Quốc, đặc biệt trong dệt may và thủy sản.

Thứ tư, việc nâng cấp năng lực sản xuất nội địa là yếu tố then chốt để giảm phụ thuộc vào nguyên liệu Trung Quốc và tăng sức cạnh tranh. Trong ngành điện tử, đầu tư vào sản xuất linh kiện bán dẫn trong nước sẽ giúp Việt Nam vượt qua Thái Lan về tỷ lệ nội địa hóa. Trong dệt may, phát triển ngành dệt vải nội địa sẽ giảm rủi ro thuế ngành và gia tăng sức cạnh tranh cho các doanh nghiệp dệt may trong nước.

Cuối cùng, Chính phủ cần hỗ trợ doanh nghiệp thông qua các chính sách như hoãn thuế VAT, cung cấp tín dụng ưu đãi, và đơn giản hóa thủ tục hành chính. Điều này sẽ giúp các doanh nghiệp, đặc biệt trong các ngành thâm dụng lao động, tăng khả năng chống chịu trước áp lực thuế quan.

5. Kết luận

Chính sách thuế quan mới của Mỹ năm 2025, với thuế đối ứng 20% và thuế ngành 25-50%, là một bài kiểm tra lớn đối với nền kinh tế Việt Nam. Mức thuế đối ứng ưu đãi mang lại lợi thế cạnh tranh trước các đối thủ ASEAN, nhưng thuế ngành và thuế trung chuyển là những thách thức đòi hỏi sự minh bạch, cải cách, và chiến lược cạnh tranh linh hoạt. Bằng cách đầu tư vào công nghệ truy xuất nguồn gốc, đàm phán linh hoạt, đa dạng hóa thị trường, và nâng cấp năng lực sản xuất, Việt Nam có thể biến thách thức thành cơ hội, không chỉ duy trì thị phần tại Mỹ mà còn khẳng định vị thế trung tâm sản xuất – thương mại hàng đầu châu Á. Tuy nhiên, nếu không hành động kịp thời, nguy cơ mất đơn hàng, tăng giá thành, và tổn thất kinh tế sẽ là cái giá đắt mà Việt Nam phải trả, đặc biệt trước sự cạnh tranh từ Thái Lan, Ấn Độ, và Bangladesh.

(*) PGS.TS Trần Việt Dũng, Viện trưởng Viện NCKH Ngân hàng, Học viện Ngân hàng