Theo thống kê, Việt Nam hiện có khoảng 16 triệu người cao tuổi. Đây là một trong những nhóm dễ bị tổn thương nhất nếu thiếu cơ hội tiếp cận công bằng với công nghệ.

Lực lượng thanh niên từ 15 đến 24 tuổi đạt hơn 65 triệu người, song chỉ khoảng 12% đang tham gia vào các công việc liên quan đến công nghệ – con số phản ánh sự chênh lệch lớn giữa đào tạo và nhu cầu thực tế.

Đặc biệt, gần 50% lực lượng lao động hiện nay vẫn thuộc khu vực phi chính thức, không có hợp đồng lao động và chưa được bảo vệ bởi hệ thống an sinh phù hợp.

Tại Hội thảo khoa học cấp quốc gia với chủ đề "Sức mạnh không giới hạn và những thách thức khó dự báo của trí tuệ nhân tạo - Tác động và ứng phó chính sách", các chuyên gia cảnh báo: AI và công nghệ tuy mở ra cơ hội phát triển đột phá, nhưng nếu thiếu chính sách đồng bộ, sẽ làm gia tăng bất bình đẳng xã hội. Câu hỏi đặt ra: làm sao để công nghệ trở thành động lực cho phát triển, đồng thời đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau?

Công nghệ là "ánh sáng", con người là trung tâm

PGS.TS Trương Gia Bình, Chủ tịch HĐQT Tập đoàn FPT, ví công nghệ và trí tuệ nhân tạo như “nguồn sáng” của thế kỷ 21. Những quốc gia vươn lên mạnh mẽ đều là những quốc gia dám đi trước, dám lựa chọn con đường công nghệ, và có sự chuẩn bị nghiêm túc về thể chế, nhân lực cũng như sự can đảm để thay đổi.

Theo ông Bình, cũng như thời kỳ trước nếu thiếu điện thì đất nước chìm trong bóng tối, ngày nay thiếu công nghệ và AI đồng nghĩa với việc quốc gia thiếu đi ánh sáng phát triển. Việt Nam, với khát vọng vươn lên, hoàn toàn có thể làm được, nhưng điều kiện tiên quyết là phải bắt đầu ngay từ bây giờ, bằng những hành động cụ thể và quyết liệt.

Tuy nhiên, “Công nghệ không chờ đợi ai. Nếu chậm chân, chúng ta không chỉ bị bỏ lại phía sau, mà còn đánh mất lợi thế cạnh tranh trong tương lai”, ông Bình cảnh báo.

PGS.TS Đặng Hoài Bắc - Giám đốc Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông nhấn mạnh, yếu tố quyết định nhất vẫn là con người. Ông cho rằng, dữ liệu có thể trở thành tư liệu sản xuất mới, hạ tầng có thể hiện đại, chính sách có thể được ban hành, nhưng nếu thiếu con người phù hợp thì tất cả những trụ cột ấy đều khó phát huy hiệu quả. Việt Nam cần một chiến lược đầu tư toàn diện cho con người – không chỉ đào tạo kỹ năng chuyên môn, mà còn chú trọng năng lực tư duy phản biện, tinh thần chủ động và khả năng thích ứng.

Ông Bắc dẫn chứng: “Ở Mỹ, kỹ năng tư duy phản biện đã được đưa vào giáo dục phổ thông từ sớm, giúp hình thành một lực lượng lao động độc lập và sáng tạo điều mà Việt Nam cần nghiêm túc học hỏi”.

PGS.TS Bắc cũng lưu ý, phát triển con người không chỉ dừng ở tri thức, mà còn ở đạo đức và văn hóa nhân văn. Nếu bỏ qua yếu tố này, công nghệ có thể trở thành “con dao hai lưỡi”, tạo ra rủi ro về xã hội và đạo đức. Chúng ta cần thế hệ công dân vừa giỏi công nghệ, vừa có đạo đức và trách nhiệm xã hội.

An sinh xã hội và thu hẹp khoảng cách trong kỷ nguyên AI

Trong khi công nghệ và con người được xem là động lực, nhiều chuyên gia cảnh báo không thể bỏ qua mặt trái của quá trình chuyển đổi số.

GS.TS Giang Thanh Long, giảng viên Đại học Kinh tế Quốc dân chỉ ra rằng, Việt Nam hiện có khoảng 16 triệu người cao tuổi và gần 50% lực lượng lao động là lao động phi chính thức là những nhóm dễ tổn thương nhất trước làn sóng công nghệ và AI.

“Trong kỷ nguyên AI, phát triển công nghệ là cần thiết, nhưng song hành phải là chính sách an sinh xã hội toàn diện, công bằng và thích ứng,” ông Long nhấn mạnh.

Theo đó, nguy cơ “bong bóng kỳ vọng” hoàn toàn có thể xảy ra nếu xã hội đặt niềm tin quá mức vào công nghệ mà thiếu cơ sở thực tiễn, dẫn đến lãng phí nguồn lực. Không ít địa phương đã có xu hướng đầu tư theo phong trào, chạy theo công nghệ mới mà không tính đến nhu cầu thực tế, dễ tạo ra tình trạng dàn trải, kém hiệu quả.

Một nguy cơ khác được GS Long cảnh báo là bất bình đẳng công nghệ. Khi lợi ích chủ yếu rơi vào tay một nhóm nhỏ doanh nghiệp lớn, trong khi doanh nghiệp nhỏ, lao động phổ thông hay nhóm yếu thế lại đứng bên lề, xã hội sẽ đối diện với những khoảng cách mới khó san lấp.

“Nếu không có chính sách điều tiết phù hợp, bất bình đẳng xã hội sẽ gia tăng, trở thành rào cản lớn cho phát triển bền vững,” ông Long cảnh báo.

TS. Nguyễn Khánh Phương - Viện trưởng Viện Chiến lược và Chính sách Y tế (Bộ Y tế), nhấn mạnh lĩnh vực y tế đang phản ánh rõ nét nhất cả cơ hội và khoảng cách trong ứng dụng công nghệ. AI đã chứng minh hiệu quả vượt trội trong chẩn đoán hình ảnh, phân tích dữ liệu lớn và cá nhân hóa phác đồ điều trị. Tuy nhiên, sự chênh lệch vẫn còn rất lớn giữa thành thị và nông thôn. Người dân ở thành phố có thể tiếp cận dịch vụ y tế hiện đại, trong khi nhiều cơ sở tuyến huyện, xã vẫn thiếu hạ tầng công nghệ cơ bản, khó tích hợp hệ thống dữ liệu với bệnh viện tuyến trên.

Để khắc phục, bà Phương cho rằng Nhà nước cần đầu tư trọng điểm cho hạ tầng công nghệ ở vùng khó khăn, đồng thời đào tạo kỹ năng số cho cán bộ y tế và cộng đồng địa phương. Song song, hành lang pháp lý về chia sẻ dữ liệu y tế cũng cần sớm hoàn thiện để đảm bảo quyền lợi bệnh nhân và tránh tình trạng phân mảnh hệ thống.

PGS.TS Trương Gia Bình một lần nữa nhấn mạnh, “cơ hội lớn nhưng thách thức cũng rất lớn”. Cơ hội nằm ở việc nếu đi nhanh, Việt Nam có thể rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển. Thách thức là nếu chậm trễ, nguy cơ tụt hậu sẽ nặng nề hơn.

Và để tận dụng cơ hội mà không ai bị bỏ lại phía sau, các chuyên gia đồng thuận: con người phải được đặt ở trung tâm, an sinh xã hội phải là lá chắn, và công nghệ chỉ thật sự có ý nghĩa khi đi cùng công bằng và trách nhiệm.