Khi rủi ro kinh doanh biến thành án hình sự

-Theo ông, đâu là ranh giới pháp lý giúp phân biệt rõ rủi ro kinh doanh thông thường với hành vi phạm tội hình sự trong quan hệ kinh tế?

Ranh giới pháp lý để phân biệt rất mong manh và khó xác định. Điều đó phụ thuộc nhiều vào quan điểm đánh giá và cách xử lý của các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là cơ quan điều tra và viện kiểm sát.

Trong bối cảnh đó, Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã nêu rõ quan điểm: không hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự của doanh nhân. Nếu một vụ việc có thể khắc phục hậu quả thì có thể không xem xét trách nhiệm hình sự, mà xử lý bằng biện pháp hành chính hoặc các cơ chế khác. Đây là một định hướng rất mới, nhằm tránh việc khởi tố, điều tra, truy tố một cách máy móc đối với những sai phạm kinh tế.

Bởi lẽ, việc khởi tố hình sự không chỉ tác động trực tiếp đến lãnh đạo doanh nghiệp, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ hoạt động của doanh nghiệp và đời sống của nhiều cán bộ, nhân viên. Do đó, việc cân nhắc áp dụng chế tài hành chính thay cho chế tài hình sự trong những trường hợp có thể khắc phục được là một chỉ dấu nhân văn và hợp lý, góp phần bảo vệ cộng đồng doanh nghiệp.

- Những xung đột, chồng chéo nào giữa luật hình sự và luật dân sự - kinh tế

đang khiến doanh nhân dễ gặp rủi ro bị hình sự hoá?

Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Điều này đồng nghĩa với việc hệ thống pháp luật còn đang vận động. Trong bối cảnh đó, nhiều quy định của các lĩnh vực pháp luật khác nhau, đặc biệt là pháp luật hình sự với pháp luật dân sự - kinh tế, chưa thật sự đồng bộ, thậm chí tồn tại những mâu thuẫn, chồng chéo. Khi áp dụng vào thực tế, sự thiếu rõ ràng này dễ dẫn đến cách hiểu khác nhau giữa các cơ quan tiến hành tố tụng.

Vấn đề càng trở nên phức tạp hơn khi cách nhìn nhận của doanh nhân và cách nhìn nhận của cơ quan chức năng thường không trùng khớp. Có những hành vi, ở thời điểm xảy ra, được coi là hợp pháp hoặc ít nhất chưa có quy định pháp luật điều chỉnh cụ thể. Nhưng khi nhìn lại ở một thời điểm sau, khi pháp luật thay đổi hoặc nhận thức xã hội đã khác, hành vi ấy lại có thể bị đánh giá là vi phạm, thậm chí bị coi là tội phạm. Ví dụ điển hình có thể thấy trong lĩnh vực đầu tư và đất đai. Trước đây, nhiều dự án đầu tư được thực hiện thông qua cơ chế chỉ định thầu hoặc chỉ định nhà đầu tư.

Vào thời điểm đó, việc này không bị coi là sai phạm. Tuy nhiên, khi pháp luật bổ sung quy định rằng các dự án gắn liền với quyền sử dụng đất phải tiến hành đấu giá, đấu thầu, thì những dự án cũ không làm theo quy trình mới lại bị coi là vi phạm. Điều này tạo ra một nghịch lý: cùng một hành vi, tại thời điểm thực hiện thì hợp pháp, nhưng về sau có thể bị hình sự hóa do sự thay đổi của luật pháp.

Như vậy, những xung đột và chồng chéo giữa luật hình sự và luật dân sự - kinh tế đã tạo ra một ranh giới rất mong manh. Đây chính là một trong những nguyên nhân lớn khiến môi trường kinh doanh tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý, là điều mà cộng đồng doanh nghiệp luôn trăn trở, kiến nghị nhà nước sớm khắc phục.

-Thực tiễn xét xử thời gian qua đã để lại hệ quả gì cho môi trường đầu tư - kinh doanh khi có tình trạng lạm dụng hoặc nhầm lẫn trong xử lý hình sự các quan hệ kinh tế?

Trước hết, có thể thấy rằng một số vụ án kinh tế lớn trong thời gian qua, chẳng hạn liên quan đến thị trường trái phiếu hay thị trường tài chính, đã được xử lý bằng chế tài hình sự. Về mặt pháp luật, việc xử lý này có căn cứ và không sai. Tuy nhiên, nếu nhìn ở góc độ toàn diện hơn, rõ ràng rằng việc áp dụng chế tài hình sự một cách cứng nhắc đôi khi đã để lại những hệ quả ngoài mong muốn. Thực tế cho thấy, nếu trong những vụ việc ấy, cơ quan chức năng có thể cân nhắc thêm các biện pháp xử lý linh hoạt hơn, chẳng hạn như áp dụng giải pháp tài chính hoặc yêu cầu doanh nghiệp khắc phục hậu quả, thì thị trường tài chính Việt Nam có thể đã không phải chịu cú sốc quá mạnh.

Hệ quả lớn nhất là môi trường đầu tư - kinh doanh trở nên tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý. Doanh nghiệp và doanh nhân có thể cảm thấy bất an vì lo ngại rằng những sai sót trong hoạt động kinh doanh, vốn có thể được khắc phục bằng giải pháp dân sự - kinh tế, lại có thể bị xử lý bằng chế tài hình sự. Điều này vô tình làm giảm động lực đầu tư, thu hẹp quy mô hoạt động sản xuất - kinh doanh, thậm chí ảnh hưởng đến sức hút của thị trường Việt Nam trong mắt nhà đầu tư quốc tế.

Sửa đổi để bảo vệ doanh nhân

-Theo ông, cần bổ sung cơ chế pháp lý nào để vừa bảo vệ doanh nhân khỏi rủi ro pháp lý, vừa đảm bảo trách nhiệm minh bạch với những trường hợp lợi dụng kẽ hở pháp luật?

Chúng ta phải tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường đồng bộ, minh bạch và phù hợp với thực tiễn. Trong quá trình xây dựng và sửa đổi pháp luật, các cơ quan chức năng cần thường xuyên lắng nghe ý kiến từ cộng đồng doanh nghiệp, giới chuyên gia và các hiệp hội nghề nghiệp. Qua đó, cơ quan quản lý có thể kịp thời phát hiện lỗ hổng, bất cập trong hệ thống pháp luật, đồng thời phản ứng chính sách nhanh hơn, sửa đổi quy định của luật và nghị định một cách kịp thời, tránh để doanh nghiệp hoặc cá nhân lợi dụng khoảng trống pháp lý.

Tiếp theo, nhà nước cần thiết kế cơ chế rõ ràng để phân định rủi ro kinh doan thông thường và hành vi vi phạm có tính chất lợi dụng. Doanh nghiệp khi tận dụng kẽ hở pháp luật để trục lợi mà gây hậu quả lớn thì phải chịu trách nhiệm tương xứng. Ngược lại, trong trường hợp sai sót xuất phát từ sự thiếu rõ ràng hoặc thay đổi quá nhanh của pháp luật, thì nhà nước phải có cơ chế bảo vệ để doanh nhân không bị hình sự hóa một cách oan uổng.

Cuối cùng, bên cạnh việc hoàn thiện pháp luật, nhà nước cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho cộng đồng doanh nghiệp. Doanh nhân phải hiểu rằng mục tiêu kinh doanh không chỉ là lợi nhuận, mà còn phải gắn với trách nhiệm tuân thủ pháp luật và phát triển bền vững. Cuối cùng, các cơ quan quản lý nhà nước cũng cần có chính sách quản lý thông suốt, nhất quán ngay từ khâu ban hành đến khâu thực thi.

- Với chủ trương khuyến khích doanh nhân “dám nghĩ, dám làm, dám đột phá”, ông có đề xuất cụ thể nào để hoàn thiện thể chế, vừa giữ kỷ cương pháp luật vừa tạo động lực đổi mới sáng tạo?

Cần tiếp tục rà soát, sửa đổi và hoàn thiện hệ thống pháp luật kinh tế - dân sự theo hướng đồng bộ, minh bạch và dễ dự đoán. Khi khuôn khổ pháp lý rõ ràng và nhất quán, doanh nhân có thể yên tâm đầu tư, sáng tạo mà không lo ngại rủi ro bị hiểu sai hoặc bị các cơ quan khác nhau xử lý theo những cách khác nhau. Trong quá trình xây dựng chính sách, nhà nước nên mở rộng kênh tham vấn với cộng đồng doanh nghiệp, các hiệp hội ngành nghề và đội ngũ chuyên gia độc lập.

Bên cạnh đó, nhà nước cần đồng thời phát triển cả cơ chế khuyến khích lẫn cơ chế kiểm soát; khuyến khích để doanh nhân mạnh dạn sáng tạo, đầu tư vào các lĩnh vực mới và công nghệ mới; kiểm soát để bảo đảm mọi hoạt động kinh doanh tuân thủ nguyên tắc minh bạch, công bằng và có trách nhiệm xã hội. Sự cân bằng này sẽ giúp duy trì kỷ cương pháp luật nhưng vẫn nuôi dưỡng được động lực đổi mới.

Cuối cùng, nhà nước có thể nghiên cứu các công cụ chính sách mang tính “an toàn pháp lý” dành cho những lĩnh vực mới chưa có quy định đầy đủ. Cơ chế này sẽ giúp doanh nghiệp thử nghiệm các mô hình kinh doanh mới trong một khuôn khổ pháp lý rõ ràng, đồng thời tạo điều kiện để cơ quan quản lý kịp thời điều chỉnh và hoàn thiện luật pháp phù hợp.

Trân trọng cảm ơn ông!