Hệ sinh thái giáo dục nghề vẫn chậm thích ứng

- Ông đánh giá thế nào về đào tạo nghề trong giai đoạn vừa qua? Theo ông, vì sao Việt Nam chậm hình thành một hệ sinh thái giáo dục nghề thực chất và hiệu quả?

TS. Vũ Hoàng Linh: Đào tạo nghề ở Việt Nam có bước tiến rõ về quy mô, nhưng vẫn thiếu “chất”. Tính đến tháng 9/2024, chỉ khoảng 28,5% lao động có bằng cấp hoặc chứng chỉ nghề (theo Bộ Lao động - Thương binh & Xã hội, nay là Bộ Nội vụ). Trong khi đó, Malaysia đã vượt 47%, Thái Lan trên 40%. Sự chênh lệch này phản ánh một thực tế: hệ thống giáo dục nghề của ta vẫn mang tính hành chính hơn là gắn với thị trường lao động.

Theo tôi, có ba nguyên nhân chính dẫn tới thực trạng này. Thứ nhất, định kiến xã hội vẫn coi học nghề là lựa chọn “kém sang”, khiến nhiều người giỏi tay nghề không được xã hội trân trọng đúng mức.

Thứ hai, liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp còn lỏng lẻo. Nhiều trường dạy những gì họ có, chứ không phải những gì doanh nghiệp cần. Và thứ ba, chưa có hệ thống kiểm định và đánh giá độc lập để chứng chỉ nghề trở thành “ngôn ngữ chung” của thị trường lao động.

Điều này từng được Chương trình Cải cách đào tạo nghề tại Việt Nam (TVET Reform Programme) giai đoạn 2024 - 2027 của Đức nhận định: “Đào tạo nghề của Việt Nam vẫn chưa thực sự hướng đến nhu cầu kinh tế”. Ở Đức, chỉ riêng trong năm 2023, hơn một nửa thanh niên trung học chọn học nghề kép, và tỷ lệ có việc làm sau tốt nghiệp đạt trên 90%. Ở Việt Nam, con số này vẫn thấp hơn đáng kể.

- Trong bối cảnh sản xuất thông minh đang được chú trọng, ông nhìn nhận thế nào về khoảng cách giữa chương trình đào tạo nghề và yêu cầu công nghệ tại doanh nghiệp?

Khoảng cách ấy là có thật, và đang ngày càng nới rộng. Một mặt, thế giới chuyển sang sản xuất tự động với tốc độ chóng mặt. Theo Liên đoàn Robot quốc tế (IFR, 2024), Trung Quốc hiện có gần 500 robot công nghiệp cho mỗi 10.000 lao động, ở Đức là khoảng 450. Nhưng điều đáng nói hơn cả không phải là số robot, mà là khả năng của người lao động trong việc làm chủ chúng.

Theo báo cáo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) và Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) năm 2022 về kỹ năng cho tương lai việc làm tại Việt Nam, 69% doanh nghiệp cho rằng người lao động mới ra trường chưa có đủ kỹ năng làm việc thực tế, đặc biệt là kỹ năng công nghệ và xử lý dữ liệu. Hơn 60% doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) cho biết họ phải đào tạo lại đáng kể cho nhân viên mới trước khi bố trí vào dây chuyền sản xuất.

Lấy ví dụ ở một trường đào tạo nghề ở Việt Nam nằm trong khu công nghiệp, học viên vẫn học điều khiển dây chuyền trên phần mềm mô phỏng, trong khi nhà máy cách đó chỉ vài trăm mét đã vận hành bằng robot và hệ thống giám sát tự động. Đó là ví dụ điển hình cho thấy chương trình học vẫn nằm trên mô hình, trong khi doanh nghiệp đã chuyển sang vận hành dựa trên dữ liệu và hệ thống cảm biến.

Khoảng cách này không chỉ nằm ở thiết bị mà còn ở tư duy đào tạo. Nhiều trường vẫn dạy theo lối “hướng dẫn thao tác”, trong khi thị trường lại cần người hiểu cách vận hành cả hệ thống, tức biết đọc dữ liệu, dự đoán lỗi, và giao tiếp với máy móc thông minh. Thêm vào đó là mối liên kết yếu ớt giữa các trường và doanh nghiệp, khiến việc đào tạo nghề không theo kịp so với tốc độ ứng dụng công nghệ trong doanh nghiệp.

Để doanh nghiệp dẫn dắt đào tạo nghề

- AI đang thay đổi cấu trúc việc làm, người học nghề cần chuẩn bị gì để không bị bỏ lại, thưa ông?

AI không xóa bỏ nghề nghiệp, mà chỉ xóa bỏ những người không biết học lại. Thời trước, kỹ thuật viên bảo trì chỉ cần biết sửa máy bằng tay. Hiện nay, họ phải đọc được bảng dữ liệu hiển thị năng suất, nhận biết cảnh báo lỗi từ cảm biến, hay dùng phần mềm chẩn đoán tình trạng thiết bị. Công nhân cơ khí không chỉ cầm cờ lê, mà còn phải xem được bản thiết kế 3D, biết điều chỉnh lệnh trên máy cắt tự động, và theo dõi chất lượng sản phẩm trên màn hình giám sát.

Bộ kỹ năng của người học nghề trong kỷ nguyên AI, theo các nhà nghiên cứu, cần ba trụ cột chính. Thứ nhất, hiểu và làm việc với dữ liệu, biết đọc “bảng điều khiển thông minh” (dashboard) - nơi hiển thị năng suất, tỷ lệ lỗi, hiệu suất máy móc để tự điều chỉnh thao tác.

Thứ hai, sử dụng thiết bị tự động ở mức thành thạo, nắm được cách khởi động, tắt, bảo dưỡng và xử lý sự cố của dây chuyền; hiểu cơ bản cách các cảm biến và hệ thống kết nối hoạt động; biết chuyển bản thiết kế kỹ thuật thành thao tác gia công thực tế.

Thứ ba, kỹ năng mềm của thế hệ mới, giao tiếp giữa người và máy, phối hợp theo nhóm, tuân thủ quy trình số hóa và an toàn.

ỞNhật Bản, các kỹ thuật viên trẻ được dạy cách “hiểu tiếng máy và đọc dữ liệu cùng lúc”. Ở Việt Nam, đây chính là năng lực mà đào tạo nghề cần hướng tới, tức vừa cảm nhận bằng tay, vừa hiểu bằng dữ liệu.

- Theo ông, làm sao để AI không chỉ là môn học hình thức, mà thực sự nâng cao năng lực nghề cho học viên?

Rất dễ rơi vào cái bẫy “AI trang trí”. Thêm một môn “Giới thiệu về AI” rồi hướng dẫn sử dụng các phần mềm AI như ChatGPT hay Gemini thì đơn giản, nhưng điều đó không khiến người thợ trở nên thông minh hơn.

Muốn AI trở thành năng lực thật, cần tích hợp vào từng nghề cụ thể. Ví dụ AI trong quản lý chất lượng, AI trong bảo trì, AI trong logistics, AI trong thiết kế… Mỗi nghề có ứng dụng riêng, và người học phải được thực hành ngay trên dây chuyền thật hoặc mô hình ảo, chứ không phải chỉ nghe giảng.

Singapore là ví dụ đáng học, chương trình “SkillsFuture” cho phép người lao động dùng tín chỉ học tập để đăng ký khóa “AI for Technicians” dạy cách dùng trí tuệ nhân tạo trong bảo dưỡng, kiểm tra chất lượng, vận hành robot. Cách tiếp cận ấy khiến AI không phải môn phụ, mà là “ngôn ngữ chung” trong mọi công việc kỹ thuật.

- Doanh nghiệp nên tham gia đào tạo nghề như thế nào, nhất là trong kỷ nguyên AI, thưa ông?

Doanh nghiệp phải được coi là đồng tác giả của chương trình đào tạo, chứ không chỉ là “nơi tiếp nhận thực tập sinh”. Ở Đức, học viên của các khoá học nghề dành một nửa thời gian tại nhà máy, và kỳ thi tốt nghiệp do Phòng Công nghiệp – Thương mại (IHK) cùng doanh nghiệp chấm. Nhờ đó, sinh viên ra trường làm việc được ngay.

Tôi cho rằng Việt Nam có thể học theo hướng đó bằng cách hình thành hội đồng kỹ năng ngành trong các lĩnh vực như cơ điện tử, ô tô, logistics…, nơi doanh nghiệp trực tiếp tham gia xây dựng chương trình, đánh giá năng lực và cấp chứng chỉ hành nghề.

Đồng thời, Nhà nước có thể khuyến khích bằng ưu đãi thuế hoặc hỗ trợ chi phí đào tạo kép, để doanh nghiệp coi việc đào tạo không phải gánh nặng, mà là đầu tư cho chính mình.

Một số tập đoàn như VinFast, Samsung, Bosch, Thaco đã bước đầu làm điều này. họ vừa vận hành sản xuất, vừa huấn luyện thế hệ kỹ thuật viên kế cận. Nhưng điều đó cần lan rộng ra hàng nghìn doanh nghiệp vừa và nhỏ, nơi chiếm hơn 90% lực lượng lao động công nghiệp.

Để kết lại, có thể nói AI không lấy đi cơ hội của người lao động, mà buộc họ nâng cấp bản thân. Giáo dục nghề vì thế phải chuyển từ “dạy để làm việc hôm nay” sang “học để thích ứng với ngày mai”. Nếu làm được điều đó, Việt Nam không chỉ bắt kịp công nghệ, mà còn mở ra con đường mới cho những người thợ, những “kỹ sư của tương lai”, trở thành trụ cột thật sự của nền kinh tế số.

Trân trọng cảm ơn ông!