Doanh nghiệp nhà nước: Số lượng lớn, vai trò chưa tương xứng

Theo báo cáo của Cục Phát triển Doanh nghiệp Nhà nước (Bộ Tài chính), tại nhiều quốc gia kể cả các nước phát triển, doanh nghiệp nhà nước luôn đóng vai trò quan trọng. Ở nước ta, DNNN được xác định là một trong những thành tố quan trọng của nền kinh tế, tạo nền tảng cho sự ổn định vĩ mô, đảm bảo an sinh xã hội, có vai trò dẫn dắt các khu vực kinh tế khác.

Tuy nhiên, DNNN đang phải đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức, kết quả hoạt động còn chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ và yêu cầu phát triển.

Trao đổi với VietnamFinance​ tại toạ đàm Kinh tế nhà nước: Lý luận và thực tiễn do Viện nghiên cứu chiến lược kinh tế (IESS) tổ chức, TS. Nguyễn Đình Cung cho biết, mô hình DNNN ở Việt Nam cũng có nhiều cái khác. Ví dụ như đất đai sở hữu toàn dân và nhà nước là đại diện chủ sở hữu. Các quốc gia khác, đất đai của họ là đa sở hữu, tư nhân được quyền sở hữu, nhà nước chỉ có một phần. Hoặc, tài nguyên thiên nhiên ở các nước cũng có, hay ngân sách nhà nước, các Quỹ của nhà nhà nước, các tổ chức Sự nghiệp công lập, về bản chất là không khác so với Việt Nam.

Ông Cung nhìn nhận, vai trò của nhà nước ở mỗi mô hình kinh tế là khác nhau. Các nước có nền kinh tế thị trường, doanh nghiệp cứ làm tốt là được khuyến khích. Nhưng với mô hình của Việt Nam, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nên phải tạo điều kiện cho DNNN ở vị thế dẫn dắt những thành phần kinh tế khác. Kinh tế nhà nước nói là chủ đạo, dẫn dắt nhưng phải có điều kiện, còn nếu nhận định đây là điều đương nhiên thì chưa hoàn toàn đúng.

TS. Nguyễn Đình Cung nói kiến nghị, “Kinh tế thị trường tăng lên, thành phần kinh tế NN phải giảm, đó là điều đương nhiên”.

Số liệu thực tế cho thấy, 40 năm qua thành phần kinh tế nhà nước đã giảm, kể từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, sau đó đổi mới năm 1986. Từ số lượng 6.000 DNNN khoảng năm 1990 - 1992, và cổ phần hoá năm 1998, rồi đến xoá sổ các doanh nghiệp cấp huyện, sau đó sang giai đoạn 2005 – 2008, xoá bỏ hẳn doanh nghiệp cấp tỉnh. Hiện, chỉ còn 3 tỉnh có doanh nghiệp nhà nước gồm Hà Nội, TP. HCM và Hải Phòng. Hiện vẫn còn khoảng trên 860 doanh nghiệp nhà nước (gồm 100% vốn nhà nước và có cổ phần, vốn góp nhà nước).

Thời điểm năm 2007 có sự mất phương hướng trong cải cách, doanh nghiệp nhà nước quay trở lại với mục tiêu trở quả đấm thép, tập đoàn kinh tế dẫn dắt nhưng có nhiều thất bại. Sau đó, nhà nước đưa lý do vì không quản lý được nên dẫn đến yếu kém, ép thành phần kinh tế này về "hành chính hoá" kể từ Nghị định số 99, dẫn đến nhóm này không tự chủ, không phát triển và chưa làm được gì nhiều.

“Nói là chủ đạo nhưng chưa cho doanh nghiệp nhà nước phát triển, vẫn có “bao cấp” để nó tồn tại chứ phát triển thực sự thì chưa”, chuyên gia Nguyễn Đình Cung khẳng định.

DNNN, chỉ cần dưới 100, quy mô gấp 10 -15 lần hiện nay

Từ thực tế nêu trên, TS. Nguyễn Đình Cung cho rằng, để doanh nghiệp nhà nước phát huy đúng vai trò chủ đạo có điều kiện, dẫn dắt các thành phần kinh tế khác cần phải có tái cơ cấu toàn diện.

Thứ nhất, về quy mô khu vực này số lượng DN vẫn quá nhiều và quá lớn, cần có một chương trình “giữ lớn, bỏ nhỏ, thả vừa vừa”, từ khoảng gần 1.000 như hiện nay, bằng các giải pháp như cổ phần hoá, hợp nhất, sáp nhập, thậm chí yếu kém giải thể… thu hẹp lại khoảng mấy chục là đủ.

“Thu hẹp đầu mối, chỉ cần dưới 100, nhưng quy mô lớn hơn gấp 10 -15 lần như hiện nay”, ông Cung nêu đề xuất.

Thứ hai, về chủ trương quản lý, đã là nền kinh tế thị trường thì không thể hành chính hoá, phải để DNNN hoàn toàn tự chủ hoàn toàn theo nguyên tắc thị trường.

Thứ ba, về tư duy chủ đạo, phải giao cho DNNN các nhiệm vụ dẫn dắt nền kinh tế, mà muốn vậy phải phát triển được công nghệ lõi, làm chủ được chuỗi giá trị, trong từng doanh nghiệp, từng ngành chủ lực, phải nghiên cứu phải làm chủ công nghệ từng bước theo chủ trương của Nghị quyết 57. Tạo cơ chế cho DNNN chủ động xây dựng các chương trình quốc gia về công nghệ, giao cho DNNN (có cả các DN khác) nhưng doanh nghiệp nhà nước là chủ đạo.

“Nhiều năm nay, gần như bỏ quên không giao phát triển khoa học công nghệ cho DN nhà nước hoặc có nhưng chưa hiệu quả”, ông Cung đặt vấn đề.

Đồng thời, đừng bắt DNNN làm các công việc an sinh xã hội, như ngành điện yêu cầu bán giá thấp hơn giá sản xuất đương nhiên lỗ, làm hao mòn tài chính của doanh nghiệp, từ đó DNNN không phát triển được, EVN là một minh chứng. Như vậy, khi có doanh thu, đừng lấy vốn của DNNN phải để cho họ tái đầu tư, bao nhiêu tiền làm được thu vào ngân sách, họ lấy đâu ra tiền để tái đầu tư.

Phải giao nhiệm vụ cho DNNN phát triển được công nghệ lõi, làm chủ chuỗi giá trị, từ đó mới phát huy được vai trò, nhiệm vụ dẫn dắt nền kinh tế.

Thứ tư, rất quan trọng đó là con người, nhân lực. Cần trọng dụng nhân tài, nguồn nhân lực, thu hút nhân tài và cho họ cơ hội làm việc, phát huy tài năng, thực hiện các đề án nghiên cứu phù hợp với năng lực và kỳ vọng cống hiến của nhân tài. Sau đó, cần chế độ đãi ngộ tốt, ít nhất tối thiểu ngang bằng với bên ngoài (khối tư nhân).

Đồng thời, DNNN cần “giải thoát” đội ngũ nghiên cứu khoa học ra khỏi ràng buộc của thủ tục hành chính, tách họ khỏi các thủ tục và hậu quả pháp lý, giúp họ chỉ tập trung vào chuyên môn.

Cuối cùng, về thể chế, ông Cung nói thẳng, DNNN​ cũng như nền kinh tế thiếu vốn đầu tư trung và dài hạn, chỉ dựa vào tín dụng thì không thể phát triển được dài hơi được. Chưa kể, bấy lâu nay các Quỹ​ nhà nước không thể hoạt động được, từ Ngân hàng chính sách, Quỹ phát triển kinh tế địa phương​... vì không có cơ chế, chỉ là cánh tay kéo dài của cơ quan nhà nước có liên quan, không hiệu quả.

Do đó, cần thiết lập khuôn khổ pháp lý cho sự xuất hiện của mộ hệ thống các Quỹ vận hành, hoạt động rót tiền vào đầu tư, phát triển các DNNN và cần các cơ quan độc lập​ chung tay xây dựng để đảm bảo khách quan, minh bạch​, tránh lợi ích nhóm. Có pháp lý thuận lợi, kiến tạo cơ hội đúng nghĩa thì rất nhiều người dân, doanh nghiệp nhà nước, DN tư nhân sẽ làm và khuyến khích cho những người làm ​được, làm tốt.

“Nghị quyết rất nhiều, nội dung, quan điểm chỉ đạo là rất tốt nhưng cách làm chưa mới, nhiều cái rất cũ. Vì vậy, cái cốt cần thay đổi cách thức thực hiện, ví dụ tập trung giải quyết 20 vấn đề trọng tâm, nhà nước làm được thì người dân, doanh nghiệp sẽ tin tưởng và chung tay ủng hộ”, TS Nguyễn Đình Cung kết luận.

Số liệu của Cục phát triển Doanh nghiệp nhà nước cho thấy, năm 2024, cả nước có 866 doanh nghiệp nhà nước, gồm 500 doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ, 203 doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ trên 50% vốn điều lệ và 163 DN do Nhà nước nắm giữ từ 50% vốn điều lệ trở xuống.

Năm 2024, tổng tài sản của doanh nghiệp nhà nước (không tính 04 ngân hàng thương mại nhà nước) đang quản lý đạt hơn 4,3 triệu tỷ đồng, vốn chủ sở hữu đạt gần 1,9 triệu tỷ đồng, đóng góp cho ngân sách nhà nước trên 400 nghìn tỷ đồng.