Từ “cái bóng tuổi thơ” đến khát vọng phụng sự bằng tri thức

Tuổi thơ của Luật sư Trần Hữu Huỳnh gắn liền với hai chữ “thiệt thòi”. Sinh ra trong một gia đình nghèo ở vùng quê Cẩm Xuyên (Hà Tĩnh), ông sớm phải đối diện với nghịch cảnh khi gia đình bị quy sai thành phần địa chủ trong thời kỳ cải cách ruộng đất. Cánh cửa vào đại học là giấc mơ của cậu học trò giỏi toàn diện, ham học, khao khát tri thức đã khép lại một cách phũ phàng.

Bị điều vào hệ Sư phạm 10+1, trong tay là tờ giấy mỏng ghi đúng cái nghề mà người ta vẫn đùa cay đắng “chuột chạy cùng sào mới vào sư phạm”, ông nhớ lại: “Ước mơ của hắn vỡ vụn, tự coi mình ‘đầu thai nhầm thế kỷ, quê hương ruồng bỏ giống nòi khinh’ nhưng rồi cũng đành phải chặc lưỡi chiều số phận.”

“Đành lòng vậy, cầm lòng vậy...”. Chính trong cái “đành lòng” ấy, nghị lực và niềm tin đã nảy mầm, thầy giáo Huỳnh sau đó nhanh chóng trở thành một giáo viên dạy giỏi nổi tiếng, được điều từ trường làng ra trường tỉnh dạy học sinh năng khiếu. Mười năm “gõ đầu trẻ” đã hun đúc trong ông tinh thần kỷ luật, lòng nhân ái và khả năng truyền cảm hứng đặc biệt là những phẩm chất sau này trở thành nền tảng cho người làm luật.

Cơ may đến trong một buổi dự giờ tình cờ: Trưởng Ty Giáo dục Nghệ Tĩnh bị lôi cuốn bởi bài giảng đầy cảm hứng mà đồng ý cho ông thi đại học. Đó là một mùa hè nóng bỏng khi ông vừa phải dạy học, dạy thêm, chăm con bị bệnh, nuôi mẹ bị ung thư, chiều xay mì hạt, đêm đi thồ than vượt nghịch cảnh. Trong cơn xoáy của mưu sinh, ông vẫn miệt mài ôn luyện. Kết quả là một kỳ tích: đỗ thủ khoa khối C với 27 điểm, trong đó điểm 10 tuyệt đối môn Văn.

Nhờ thành tích xuất sắc, ông được chọn đi du học tại Liên Xô (cũ) bước ngoặt lớn trong đời. Và lần này, khi được tự do chọn ngành, ông không đắn đo mà chọn học luật, bởi tin rằng “đất nước đang đổi mới, sẽ cần rất nhiều người làm luật giỏi và có trách nhiệm.” Ở Trường Đại học Tổng hợp Kiev, ông Trần Hữu Huỳnh với nỗ lực cá nhân tất cả các môn thi trong suốt khóa học đều đạt điểm tuyệt đối (5/5), một kết quả ít có trong số lưu học sinh Việt Nam học tại Trường này.

Khi trở về nước, ông không xem tri thức như một tấm vé đổi đời cho riêng mình, mà coi đó là món nợ ân tình với cuộc đời. “Mình được dân nuôi, thì phải quay lại phục vụ dân” câu nói giản dị ấy phản chiếu rõ nhân cách của một trí thức chọn con đường phụng sự. ông không chọn nơi an nhàn, mà quyết định làm việc tại một tổ chức phi chính phủ, nơi ông có thể góp phần vào sứ mệnh lớn hơn: xây dựng một môi trường pháp lý kinh doanh minh bạch, cạnh tranh công bằng hơn ở Việt Nam. Với ông, đó là cách trả ơn cuộc đời, trả ơn những năm tháng mình đã được sống, được vươn lên từ trong cái bóng tối của nghèo khó.

Và chính ông cũng từng nói rõ:

“Tôi muốn góp phần xây dựng một môi trường pháp lý kinh doanh minh bạch, đúng đắn hơn ở Việt Nam. Với tôi, đó là cách trả ơn cuộc đời, trả ơn những năm tháng mình đã được sống sót, được vươn lên từ trong cái bóng tối của nghèo khó.”

Nếu như việc đỗ thủ khoa đại học mở ra con đường tri thức, thì bằng “Đỏ” ở Liên Xô lại mở ra một sứ mệnh lớn hơn. Khi trở về nước, ông đứng trước cơ hội được chọn lựa nơi công tác, nhưng thay vì chọn con đường an nhàn, ông đầu quân về Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI). Từ đây, tên tuổi Luật sư Trần Hữu Huỳnh gắn liền với VCCI và VIAC (Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam) khởi đầu cho hành trình góp phần kiến tạo một môi trường pháp lý minh bạch, thúc đẩy doanh nghiệp Việt Nam hội nhập và phát triển bền vững.

Từ “cái bóng của tuổi thơ” đến “ánh sáng của tri thức”, cuộc đời ông là chuỗi những lần đứng dậy, mỗi lần là một bước tiến mới. Và chính khát vọng phụng sự ấy đã khiến người thầy nghèo năm nào trở thành một biểu tượng của trí tuệ, bản lĩnh và tinh thần cống hiến trong giới luật Việt Nam.

Từ tiếng nói đơn độc đến niềm tin cộng đồng

Khi bắt đầu bước vào con đường vận động doanh nghiệp góp ý xây dựng chính sách, pháp luật, một lĩnh vực còn quá mới mẻ ở Việt Nam thời điểm đó Luật sư Trần Hữu Huỳnh hiểu rằng mình đang đi trên một lối mở chưa mấy ai khai phá. Phần lớn doanh nghiệp khi ấy vẫn cho rằng “làm luật là việc của Nhà nước”; còn họ chỉ biết làm ăn, chứ chưa bao giờ nghĩ rằng mình có quyền góp tiếng nói vào chính những quy định ảnh hưởng đến sự sống còn của mình.

Ở phía đối diện, không ít cơ quan quản lý vẫn giữ tâm thế dè chừng. Nhiều dự thảo luật từng được xem như “tài liệu mật”, và những người muốn tiếp cận, góp ý thường bị nhìn bằng ánh mắt nghi ngại. Trong không gian khép kín ấy, những người tiên phong như ông Huỳnh gần như đơn độc. Có lúc, ông và đồng sự cảm thấy như đang gõ cửa trong im lặng nhưng vẫn gõ, vì tin rằng một ngày nào đó, tiếng vọng của lý trí và thiện chí sẽ được lắng nghe.

Ông Huỳnh không chọn con đường phê phán mà chọn con đường xây dựng và thuyết phục. Bằng niềm tin rằng “một quốc gia chỉ thật sự phát triển khi Nhà nước, thị trường và xã hội biết lắng nghe nhau”, ông cùng các đồng nghiệp ở VCCI bắt đầu hành trình dài để tạo nên văn hóa đối thoại giữa doanh nghiệp và cơ quan làm luật.

Từng bước, từng bước một, họ cùng tổ chức tập huấn, hội thảo, hướng dẫn doanh nghiệp cách góp ý luật một cách khoa học và có trách nhiệm. Hàng trăm bản kiến nghị được viết bằng ngôn ngữ của dữ liệu, của thực tiễn thị trường, của đổi mới và sáng tạo chứ không phải là những nhận xét chung chung, “vô thưởng vô phạt” đã được tiếp nhận.

Song song đó, VCCI phối hợp với các hiệp hội ngành nghề để nâng cao năng lực đại diện và tạo tiếng nói chung cho cộng đồng doanh nghiệp khiến cho các buổi góp ý tại VCCI thực sự hữu ích, có tiếng nói xây dựng không chỉ cho các cơ quan hành pháp mà còn cả cơ quan lập pháp, không chỉ cho cán bộ công chức mà còn cho cả cộng đồng doanh ngiệp, hiệp hội doanh nghiệp. Có thể điểm qua các luật như: Luật Doanh nghiệp, Luật Thương mại, Luật cạnh tranh, Luật đầu tư, Pháp lệnh trọng tài thương mại và hàng chục đạo luật, Nghị định khác đều có đóng góp trực tiếp của ông và các đồng nghiệp tại VCCI.

Cách tiếp cận ấy dần tạo dựng được sự tôn trọng từ các cơ quan soạn thảo. Họ bắt đầu nhận ra rằng: khi tiếng nói từ xã hội có căn cứ, có chiều sâu và được trình bày bằng sự chuyên nghiệp, nó không còn là “ý kiến ngoài lề” mà trở thành nguồn phản biện quý giá giúp hoàn thiện thể chế.

Sau nhiều năm kiên trì, thành quả đã đến. VCCI được chính thức ghi tên trong Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, đây là một bước ngoặt mang ý nghĩa, đánh dấu lần đầu tiên tiếng nói của doanh nghiệp được ghi nhận trong tiến trình lập pháp. VCCI không dừng lại ở đó, song song với quá trình góp ý, xây dựng pháp luật kinh doanh trong nước, ông đã cùng các đồng nghiệp tham gia một cách bền bỉ, tích cực vào quá trình Việt Nam hội nhập sâu rộng vào kinh tế quốc tế, từ ASEAN, WTO đến hàng chục FTA thế hệ mới, được Nhà nước ghi nhận khi tham gia đàm phán các hiệp định thương mại quốc tế, các đoàn đàm phán phải lấy kiến của cộng đồng doanh nghiệp thông qua VCCI.

Từ những năm tháng ấy, ông đúc rút cho mình một triết lý giản dị mà sắc lạnh:

“Thay đổi thể chế không đến từ khẩu hiệu. Nó đến từ năng lực, sự nhẫn nại và lòng tin vững chắc vào lẽ phải.”

Câu nói ấy, về sau, trở thành kim chỉ nam cho các thế hệ những người làm chính sách sau này những người tin như ông, rằng sự minh bạch không tự nhiên có mà phải được xây bằng niềm tin, trí tuệ và lòng kiên định.

Khi pháp luật trở thành nền tảng của phát triển bền vững

Giữa thời điểm mà khái niệm “đánh giá chính quyền bằng tiếng nói doanh nghiệp” còn xa lạ, Luật sư Trần Hữu Huỳnh cùng các cộng sự tại VCCI đã khởi xướng Chỉ số Năng lực Cạnh tranh Cấp tỉnh (PCI) một sáng kiến dũng cảm và táo bạo. PCI ra đời trong muôn vàn hoài nghi: không ít người đặt câu hỏi về tính hợp pháp, khoa học, độ khách quan, thậm chí e ngại rủi ro Chính trị.

Nhưng ông Huỳnh tin vào một điều giản dị: muốn cải cách thật sự, phải bắt đầu từ việc lắng nghe những người trực tiếp làm ăn, những doanh nghiệp. Chính họ mới là tấm gương phản chiếu rõ nhất chất lượng điều hành của từng địa phương.

Từ đó, PCI được thiết kế như một hệ thống “gương soi” minh bạch, phản ánh trung thực trải nghiệm thực tế của doanh nghiệp trong quá trình tiếp xúc với cơ quan công quyền. Thông qua các tiêu chí cụ thể từ chi phí không chính thức, minh bạch thông tin, đến tính năng động của lãnh đạo địa phương PCI cho thấy rõ điểm mạnh và điểm yếu trong quản trị công.

Ban đầu, PCI bị nghi ngờ, thậm chí bị phản ứng gay gắt ở một số nơi. Nhưng theo thời gian, bằng phương pháp khoa học và sự minh bạch tuyệt đối, chỉ số này dần được thừa nhận, tôn trọng và sử dụng như một công cụ điều hành chính sách thực chất, rất hiệu quả.

Thành công của PCI không chỉ nằm ở con số hay bảng xếp hạng. Nó mở ra một cách tư duy mới về quản trị nơi Nhà nước không đứng trên doanh nghiệp, mà cùng doanh nghiệp phát triển. Nhờ PCI, các tỉnh bắt đầu nhìn lại mình, lắng nghe nhiều hơn, đối thoại nhiều hơn. Không ít địa phương, sau khi “thấy mình trong gương”, đã chủ động cải cách, cắt giảm thủ tục, công khai quy trình, và coi việc cải thiện PCI như thước đo danh dự.

Chính từ đó, một số mô hình đánh giá khác như PAPI, PAR Index… lần lượt ra đời, tạo nên một hệ sinh thái quản trị dựa trên phản hồi xã hội. Với ông Huỳnh, đây là bước ngoặt trong mối quan hệ giữa Nhà nước và doanh nghiệp từ chỗ nghi kỵ sang hợp tác, từ đối tượng quản lý sang đối tác cùng phát triển, góp phần mở đầu cho các chính sách lớn về phát triển kinh tế tư nhân sau này.

Và quan trọng nhất, PCI khôi phục niềm tin của doanh nghiệp, vốn là thứ tài sản vô hình nhưng quý giá nhất trong quản trị hiện đại. Khi doanh nghiệp cảm thấy tiếng nói của mình được tôn trọng, và chính quyền thấy việc lắng nghe mang lại hiệu quả thực, niềm tin ấy trở thành động lực thúc đẩy cải cách không ngừng.

Bước vào giai đoạn chuyển đổi số và chuyển đổi xanh, Việt Nam đang đứng trước những thách thức mới. Theo Luật sư Trần Hữu Huỳnh, thách thức lớn nhất không còn nằm ở việc thiếu luật, mà ở chất lượng thực thi và năng lực của cả hai phía bộ máy nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp.

Ông cho rằng đã đến lúc phải thay đổi tư duy: “Pháp luật không phải rào cản, mà là nền tảng cho phát triển bền vững.”

Nhà nước cần chuyên nghiệp, minh bạch, có trách nhiệm với từng điều luật ban hành. Doanh nghiệp cần chủ động, hiểu luật để tuân thủ và biết phản biện để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình. Các hiệp hội cần mạnh hơn, đại diện đúng và nói được tiếng nói của cộng đồng. Chỉ khi cả hệ thống cùng tiến về phía trước, pháp luật mới thực sự trở thành sức mạnh của quốc gia.

Từ gần bốn thập kỷ gắn bó với pháp luật, Luật sư Trần Hữu Huỳnh gửi lại những thông điệp sâu sắc cho cho thế hệ kế tiếp:

Với các nhà hoạch định chính sách: “Hãy coi chất lượng của luật pháp là thước đo của lòng dân. Mỗi văn bản phải minh bạch, khả thi và gắn với đời sống thực tế. Hãy mở rộng cánh cửa tham vấn xã hội bởi chính doanh nghiệp và người dân mới là nguồn dữ liệu quý để hoàn thiện chính sách. Luật cần khuyến khích sáng tạo, bảo vệ người dám thử nghiệm, thay vì “không quản được thì cấm”.

Với cộng đồng doanh nghiệp: Hãy chủ động tham gia, góp ý có căn cứ, hành động có trách nhiệm. Mỗi phản hồi không chỉ là quyền, mà còn là nghĩa vụ để cải thiện môi trường kinh doanh chung.

Với thế hệ trẻ: Ông gửi gắm ba chữ: “Khát vọng, dấn thân và hành động.” Khát vọng để mơ lớn. Dấn thân để vượt qua giới hạn của bản thân. Và hành động bởi chỉ khi biến lý tưởng thành việc làm cụ thể, khát vọng mới có thể chạm tới hiện thực. Hãy rèn tri thức, nuôi tinh thần phụng sự và giữ cho ngọn lửa trách nhiệm luôn cháy sáng vì tương lai của đất nước không thuộc về những người chỉ biết mơ, mà thuộc về những người dám biến ước mơ thành hành động.

Tư duy cải cách và những công việc mà Luật sư Trần Hữu Huỳnh để lại không chỉ nằm ở các văn bản pháp luật, mà còn trong niềm tin: minh bạch là gốc rễ của thịnh vượng, và pháp luật nếu được xây đúng và làm đúng – chính là nền tảng vững bền nhất cho tương lai quốc gia.

Luật sư Trần Hữu Huỳnh từng đảm nhiệm nhiều vị trí quan trọng như: Trưởng Ban Pháp chế Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), nhiều khóa là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Hội Luật gia Việt Nam, Thành viên Hội đồng Luật sư toàn quốc – Liên đoàn Luật sư Việt Nam, và Ủy viên Hội đồng Tư vấn về Dân chủ và Pháp luật thuộc Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.