Đó là khi xã hội được khai thông khỏi những rào cản vô hình; khi năng lực sáng tạo, khát vọng làm giàu và tinh thần khởi nghiệp được giải phóng khỏi những trói buộc lỗi thời. Và cũng chính khi đó, quốc gia ấy bước vào một quỹ đạo tăng trưởng mới – không chỉ nhanh hơn, mà còn bền vững và có chiều sâu hơn.

Thế giới hôm nay đang thay đổi chóng mặt. Biến đổi khí hậu, xung đột địa chính trị, chuyển đổi số và dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu đang định hình lại trật tự kinh tế thế giới. Trong cơn sóng lớn đó, những quốc gia nào biết nhanh chóng thích ứng, chủ động đổi mới thể chế và nâng cao năng lực quản trị sẽ vươn lên dẫn dắt. Ngược lại, những ai chần chừ, bị động, giữ mãi lối tư duy cũ sẽ bị bỏ lại phía sau.

Việt Nam không thể là ngoại lệ. Chúng ta đang đứng trước một bước ngoặt lớn: hoặc bứt phá để vượt qua bẫy thu nhập trung bình và trở thành quốc gia phát triển vào giữa thế kỷ này – hoặc tiếp tục luẩn quẩn trong những điểm nghẽn cũ, với tốc độ tăng trưởng dần suy giảm và niềm tin thị trường mai một.

Trong bối cảnh ấy, câu hỏi cốt lõi đặt ra là: Việt Nam cần làm gì để tăng trưởng nhanh hơn nhưng vẫn bền vững hơn? Làm gì để thu hút nhiều hơn, sử dụng tốt hơn và kích hoạt mạnh mẽ hơn các nguồn lực xã hội? Và đâu là đòn bẩy chiến lược để Việt Nam tiến lên một nấc thang phát triển mới?

Câu trả lời – như kinh nghiệm quốc tế và chính thực tiễn phát triển của Việt Nam đã cho thấy - nằm ở thể chế. Không phải vốn, không phải nhân lực, cũng không phải thị trường, mà chính là thể chế thứ quyết định khả năng huy động, phân bổ và sử dụng hiệu quả mọi nguồn lực khác.

Trong mọi nỗ lực phát triển quốc gia, thể chếluôn giữ vai trò trung tâm là "bộ vi xử lý" điều phối toàn bộ hoạt động của nền kinh tế và đời sống xã hội. Tốc độ tăng trưởng nhanh có thể đến từ dòng vốn, tài nguyên hay lao động giá rẻ; nhưng tăng trưởng bền vững, sáng tạo và bao trùm chỉ có thể được bảo đảm bởi một thể chế hiệu quả, minh bạch và công bằng.

Thể chế quyết định hiệu quả sử dụng các nguồn lực phát triển. Không phải quốc gia nào có nhiều tài nguyên, đông dân số cũng vươn lên được – điều mấu chốt nằm ở khả năng thể chế hóa các tiềm năng thành thành quả phát triển thực chất. Singapore không có dầu mỏ, không có lợi thế dân số, nhưng lại có một thể chế trọng dụng nhân tài, minh bạch và linh hoạt. Nhờ đó, quốc gia này đã vươn lên thành trung tâm tài chính và đổi mới sáng tạo hàng đầu thế giới. Ngược lại, nhiều nước giàu tài nguyên như Venezuela, hay một số quốc gia châu Phi, lại rơi vào vòng xoáy đói nghèo và bất ổn vì không có thể chế kiểm soát quyền lực hiệu quả.

Tại Việt Nam, mối liên hệ giữa chất lượng thể chế và kết quả phát triển đã thể hiện rất rõ. Những địa phương có bước cải cách mạnh về thể chế – như Quảng Ninh, Bắc Giang, Đồng Tháp – đều bứt phá về thu hút đầu tư, cải cách hành chính và tăng trưởng GRDP. Trong khi đó, những nơi còn chậm đổi mới thể chế thường gặp tình trạng trì trệ, thiếu động lực và dễ bị bỏ lại phía sau.

Thể chế cũng là điều kiện tiên quyết để các chính sách phát triển phát huy hiệu quả. Không thể thu hút đầu tư tư nhân nếu thủ tục hành chính còn rườm rà, quyền tài sản thiếu bảo đảm và cơ chế chia sẻ rủi ro không rõ ràng. Không thể phát triển hạ tầng theo mô hình đối tác công – tư nếu pháp lý thiếu ổn định, thay đổi liên tục hoặc dễ bị chi phối. Không thể chuyển đổi số hay thúc đẩy công nghệ cao nếu không có môi trường pháp lý đủ linh hoạt và minh bạch.

Thể chế còn là nền tảng của niềm tin – vốn mềm quan trọng trong nền kinh tế thị trường hiện đại. Niềm tin vào sự ổn định của chính sách, vào sự công bằng của pháp luật và vào sự chính trực trong thực thi là điều kiện cần để khơi dậy tinh thần đầu tư, đổi mới và sáng tạo trong toàn xã hội.

Một thể chế hiệu quả không thể tách rời một Nhà nước kiến tạo. Một Nhà nước kiến tạo không chỉ dừng lại ở vai trò quản lý hành chính, mà phải biết nhìn xa, hoạch định đúng và dẫn dắt xã hội tiến lên. Trước hết, Nhà nước cần chuyển vai trò từ "quản lý – can thiệp" sang "kiến tạo – dẫn dắt". Thay vì tự mình làm tất cả, Nhà nước nên tập trung vào ba chức năng cốt lõi: thiết lập luật chơi công bằng; tạo lập môi trường khuyến khích đổi mới và cạnh tranh; đồng thời bảo vệ quyền tài sản, xử lý thất bại thị trường và điều tiết rủi ro hệ thống.

Thứ hai, Nhà nước kiến tạo phải chú trọng chất lượng chính sách hơn là số lượng văn bản. Chính sách cần được xây dựng dựa trên bằng chứng, có tham vấn thực chất và đánh giá tác động đầy đủ. Một hệ thống thể chế hiện đại không thể vận hành dựa trên cảm tính hay mệnh lệnh hành chính, mà phải vận hành trên cơ sở dữ liệu, phản hồi xã hội và trách nhiệm giải trình.

Thứ ba, không thể có Nhà nước kiến tạo nếu thiếu đội ngũ công chức có tư duy chiến lược, năng lực phân tích chính sách và tinh thần đổi mới. Cần cải cách mạnh mẽ chế độ tuyển dụng, đào tạo và đánh giá công chức; áp dụng quản trị theo kết quả; và thiết lập cơ chế khuyến khích sáng tạo, bảo vệ người dám nghĩ, dám làm.

Bên cạnh đó, để thể chế thực sự trở thành động lực phát triển, Việt Nam cần một chương trình cải cách toàn diện và thực chất. Trước hết, phải thay đổi tư duy thể chế – từ tư duy xin – cho, kiểm soát sang tư duy phục vụ, đồng hành, kiến tạo. Thứ hai, cần ưu tiên sửa đổi các luật nền tảng như Luật Đất đai, Luật Đầu tư, Luật Doanh nghiệp, Luật Quy hoạch… để tháo gỡ các điểm nghẽn lớn hiện nay. Thứ ba, cần đẩy nhanh chuyển đổi số và áp dụng dữ liệu mở trong quản trị công để nâng cao hiệu quả điều hành, minh bạch hóa chính sách và tăng cường niềm tin xã hội. Cuối cùng, phải thiết lập cơ chế phản biện chính sách và giám sát quyền lực hiệu quả – nơi người dân, doanh nghiệp, chuyên gia và báo chí có thể tham gia vào quá trình hoạch định và thực thi chính sách.

Trong thế kỷ XXI, thể chế không chỉ quyết định mức sống hôm nay mà còn định hình vị thế ngày mai của một quốc gia. Một thể chế tốt không tự nhiên mà có – nó phải được thiết kế, vận hành, kiểm soát và nuôi dưỡng bằng trí tuệ, bản lĩnh và tầm nhìn cải cách. Nếu làm được điều đó, Việt Nam hoàn toàn có thể bước vào quỹ đạo tăng trưởng mới: nhanh hơn, vững chắc hơn và cao hơn trên nấc thang phát triển nhân loại.